1-Hanefi Mezhebi:

1-Hanefi Mezhebi:

Hanefi mezhebi Ebu Hanife’ye nisbet edilmiştir. Ancak bu mezhepte, Ebu Yusuf ikinci, İmam Muhammed üçüncü imam olarak kabul edilmiştir. Ebu Hanife üstaddır, büyük imamdır. Ebu Hanife ile Ebu Yusuf şeyhayn, Ebu Yusuf ile İmam Muhammed, sahibeyn, imameyn, Ebu Hanife ile İmam Muhammed, tarafeyn olarak vasıflandırılmıştır. 

A - Ebu Hanife (80-150/699-797) :

Asıl adı Numan olan İmam Azam Ebu Hanife, Horasandan geldiği kabul edilen Sabit b. Zuta’nın oğludur. Ebu Hanife Küfe de hicri 80 tarihinde doğdu, tahsilini burada tamamladı, küçük yaşta Kur’an-ı Kerim’i ezberledi, hicri 150 yılında Bağdat’ta vefat etti. 

a - İlim tahsili ve Hocaları:    

  Ebu Hanife aşağıdaki sıralayacağımız alimlerin fıkhını öğrenmeye gayret etmiştir. 

1- Maslahata dayanan Hz. Ömer’in fıkhını, 

2- Şer’i hakikatleri araştırıp ortaya koymak için, rey taraftarlarının istinbatına dayanan fıkhı, 

3- Tahrice dayanan Abdullah b. Mesud’un fıkhını, 

4- Kur’an ilmi olan Abdullah b. Abbas’ın fıkhını, 

  Ebu Hanife, hocası Hammad b. Ebi Süleyman’dan fıkıh ilmini tahsil etmiştir. Hammad ise İbrahim en-Nehai ile Amr b. Şurahbil eş-Şabi’den fıkıh tahsil etmiştir. Bu iki şahıs ise, Kadı Şurayh, Alkame b. Kays, Mesruk b. Ecda’dan fıkıh tahsil etmişlerdir. Bunlar da Abdullah b. Mes’ud ve Ali b. Ebi Talib’in talebeleri olmuştur. İşte Ebu Hanife, Hammad aracılığı ile sahabe ve tabiin fıkhını öğrenmiştir. Ebu Hanife 18 yıl Hammad’ın yanında ilim tahsil etmiştir. Hocası Hammad’ın ölümü üzerine, ilim kürsüsüne kendisi oturmuştur. Ebu Hanife hicri 130 yılında Mekke’ye giderek beş altı sene Beyt’ül-Haram’a komşu olarak yaşadı, bu sırada Abdullah b. Abbas’ın talebelerinden, özellikle Ata b. Ebi Rebah’tan, İbni Abbas’ın ilmini öğrendi. Ebu Hanife Zeyd b. Ali, Cafer b. Sadık’dan da istifade etmiştir. 

b - Öğretim Metodu:

Ebu Hanife akademik bir usul takip etmiştir. Şöyle ki; fıkıh, önce bablara ayrılmış ve bu bablarla ilgili her mesele ayrı ayrı mütalaa edilmiş, bazı meseleler üzerinde günlerce tartışıldığı olmuştur. Sonra bu ihtilaflar, ya da varılan sonuç, talebeleri vasıtası ile yazılmış ve korunmuştur. Ebu Hanife, derslerinde aktif metot uygulamış, talebelerinin fikrine, görüşlerine değer vermiş, onların gerçek bir alim olarak yetişmelerine vesile olmuştur. Bu metot günümüzde de uygulanmaktadır. 

c - İctihad Usulü: 

Ebu Hanife, Kur’an’ın her hangi bir nasından hüküm çıkarırken, bu nassın maksat, gaye ve illetlerini bulma, bilme cihetine giderdi. Hadisin sahih ve zayıf oluşunu anlamak için, kendisine has kıstasları vardı. O, bir bakıma hadis sarrafı idi. 

Ebu Hanife, fıkıhtaki hüküm çıkarma ve ictihad usulünü anlatırken “Ben Allah’ın Kitabı ile hüküm ve fetva veriyorum. Kitab da bulamazsam, Resulullah’ın Sünnetine sarılıyorum. Allah’ın Kitabı’nda ve Resulullah’ın Sünnetinde bir hüküm bulamadığım zaman, sahabelerin sözlerine bakıyorum. Yalnız sahabilerden istediğim kimsenin fetvasını alıyor, istemediğim kimsenin fetvalarını almıyorum. Fakat iş, İbrahim en-Nehai, İbni Sirin, Ata b. Ebi Rebah’a gelince, onlar nasıl ictihad yapıyorlarsa bende öyle ictihad yapıyorum. ” demiştir. Bu ifadeden de anlaşılabileceği gibi, Ebu Hanife meseleleri Kur’an, Sünnet, İcma, Sahabe kavli ve ictihad esaslarına göre hükme bağlıyordu. Kıyasla halledemediği meseleleri, istihsan ile neticeye kavuşturuyordu. Bazen de halkın örf ve teamülünü esas alıyordu. 

Ebu Hanife’nin ictihad metodunu şöylece sıralayabiliriz:

  1-Kur’an-ı Kerim, 2-Sünnet, 3-İcma, 4- Sahabe Kavli, 5- Kıyas, 6-İstihsan, 7- Örf ve adet. 

  Ebu Hanife’nin hüküm çıkarırken, kıyasa çok başvurduğu, hatta fazla hadis bilmediği iddia edilmiş ve bu yüzden tenkid edilmiştir. Halbuki Ebu Hanife, ictihadlarında hep nasslara istinad ediyordu. Onun ictihadlarını nasslara dayandırdığını gösteren bir çok eser yazılmıştır. Mesela Zebidi, “Ukudu Cevahir’ül-Münife fi Edilleti Mezheb-i İmam Azam Ebi Hanife” adlı eserinde, İmam Azam’ın ictihadlarının mesnedi olan nassları toplamıştır. Yine Ebu Hanife’nin istinad ettiği delilleri, Tahavi’nin “Şerh-u Meani’l-Asar” adlı eseriyle, Zeylai’nin “Nasbu’r-Raye” adlı eserinde görmek mümkündür. Aynı zamanda Ebu Yusuf ile İmam Muhammed’in “el-Asar” adlı eserinde, İmam Azam’ın rivayet ettiği hadisler yer almıştır. 

d - Eserleri:

Ebu Hanife, fıkıhla ilgili eserlerini kendisi yazmamıştır. Ancak fıkhı bablara ayırmış, talebeleri ile birlikte meseleleri tartışmış ve onlara yazdırmıştır. Ebu Hanife’nin fıkhı, bize iki öğrencisi vasıtasıyla ulaşmıştır:

A - Ebu Yusuf: (113-182) 

Ebu Hanife’nin en önemli talebelerinden biri, Ebu Yusuf’tur. Asıl adı Yakubdur. O Ebu Hanife’nin medresesinden öğrendiklerini kitaplaştırmıştır. Bu kitaplar şunlardır:

  1-Kitab’ül-Asar: Bu kitapta Ebu Hanife’nin mezhebinin dayandığı hadisler ve eserler rivayet edilmiştir. 

  2-İhtilafü Ebi Hanife ve İbni Ebi Leyla: Bu kitapta Ebu Hanife ile, İbni Ebi Leyla’nın ihtilaf ettiği meseleler toplanmıştır. 

  3-Er-Raddü ala Siyer’il Evzai: Devletler hukuku ile ilgili eserdir. Bu eserde Irak ekolünün görüşleri serdedilerek, Evzai’in görüşleri reddedilmiştir. 

  4-El-Emali: Bu eser, Ebu Yusuf’un ders takrirleridir. Bu eseri İmam Muhammed ders esnasında not halinde tutmuştur. 

  5-Kitab’ül-Harac: Halife Harun Reşid’in isteği üzerine yazılan bu eserde, devlet maliyesinin esasları anlatılmıştır. Bu eser, Ali Özek tarafından tercüme edilmiştir. 

B - İmam Muhammed: (132-189) 

Ebu Hanife’nin ikinci önemli talebesi ve Hanefi fıkhının müdevvini İmam Muhammed eş-Şeybani’dir. Ebu Yusuf’tan sonra ilim kürsüsüne oturmuş ve Hanefi fıkhının üstadı olmuştur. İmam Muhammed, Evzai, Sevri ve İmam Malik ile de görüşmüş, onlarla sohbetlerde bulunmuştur. 

İmam Muhammed’in eserlerini Zahir’ür-Rivaye ve Nadir’ür-Rivaye olmak üzere ikiye ayırmak gerekir. Zahirür-rivaye kitapları, rivayet bakımından daha sağlam kabul edilen kitaplardır. 

Zahir’ür-Rivaye:

1-El-Asl (el-Mebsut) : Geniş bir fıkıh kitabıdır. 

2-El-Camiu’s Sağir: Bu eserde, rey ehlinin fıkhi görüşleri anlatılır. 

3-El-Camiül-Kebir: Bu eser de fıkIhla ilgilidir. . 

4-Es-Siyerül Kebir: Devletler hukukundan bahseder. 

5-Es-Siyerüs-Sağir: Bu eserde devletler hukukundan bahseder. 

6-Ez-Ziyadat: Bu eser, yukarıdaki eserlerde olmayan hususları muhtevidir. 

Bu altı eseri, Hakim eş-Şehid el-Mervezi mükerrer konuları çıkararak “el-Kafi” adlı eserinde toplamıştır. İmam Serahsi ise, el-Mebsut adlı eserinde Kafi’yi otuz cilt olarak şerh etmiştir. Bu eser Hanefilerin kaynak kitabıdır. 

İmam Muhammed’den açık rivayetle gelmeyen eserlere “Nadirür-rivaye” kitapları denir. Bunlar: 1-Keysaniyyat, 2-Haruniyyat, 3-Cürcaniyyat, 4-Rakkıyyat, 5-Ziyade’tüz-Ziyadat, 6-el-Hiyel ve’l Meariç’tir. 

İmam Muhammed, İmam Malik’in Muvatta’sını rivayet etmiş, ayrıca Ebu Hanife’nin dayandığı hadis ve eserleri “Kitab’ül Asar” adlı eserinde toplamıştır. 

e - Talebeleri:

İmam Azam ölümüne kadar pek çok talebe yetiştirmiştir. Bunlardan 36’sı hakkında şöyle demiştir:” Onlar 36 kişidir, 28’i kadılık yapacak, 6’sı fetva verecek ve ikisi de yani Ebu Yusuf ile Züfer, kadı ve müfti yetiştirecek seviyeye gelmiştir. ”

En meşhur talebeleri: Ebu Yusuf, İmam Muhammed, İmam Züfer, Hasan b. Ziyad…dır. 

B - Hanefi Mezhebine Ait Olan Bazı Muteber Fıkıh Kitapları:

1-  Kâsâni: Bedayiüs-Sanayi, 2- Mergınani: el-Hidaye, 

3-  Debusi: el-Esrar, 4- İbnü’l-Hümam: Feth’ul-Kadir, 

5-  Dört metin (Kenz, Muhtar, Mecma’ ve Vikaye) , 

6-  Ez-Zeylai: Tebyin’ül-Hakaik, 

7-  İbni Nüceym: el-Bahr’ur-Raik, 

8-  İbni Abidin: Redd’ül-Muhtar, 

C - Hanefi Mezhebinin Yayılışı: 

Hanefi mezhebi önce Irak’ta yayıldı. Daha sonra Horasan, Sicistan, Maveraünnehir gibi şark ülkelerine hakim oldu. Kısmen de olsa Tabaristan, Azerbaycan, Kafkasya, Tebriz, Rey, Ahvaz (huzistan)  ve İran’da yayıldı. Sindde (bugünkü Pakistan)  de Hanefi mezhebi yayılmıştır. Bu mezhep Selçuklu ve Osmanlılar ile Anadolu ve balkanlara girmiştir. Bugün fıkıh mezheplerinin en yaygını, hanefi mezhebidir.